مقاله در میانه عقلانیت و معنویت: بررسی ابعاد اخلاقی پروژه فکری مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان
مقاله «در میانه عقلانیت و معنویت»: بررسی ابعاد اخلاقی پروژه فکری مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان
مساله اصلی در اندیشه این دو متفکر نقد اسلام سیاسی است. شبستری و ملکیان برای رسیدن به هدف خود روایتی اومانیستی از دینداری عرضه کردهاند. در این روایت انسانگرایانه “ایمان” و “معنویت” به کانون اصلی دینداری بدل شده و عناصر فقهی و شرعی به حاشیه رانده شدهاند. هر دو متفکر، تجدد را جدی گرفته و خواهان زیستن در چارچوب الزامات آن هستند. از این رو، بر مولفه‌های مهم آن مانند عقلانیت، آزادی، حقوق بشر و دموکراسی تاکید دارند. بنابراین، می‌توان گفت چارچوب سازنده اندیشه هر دو متفکر از شباهت برخوردار است.
با وجود این شباهتها، اما شاهد تمایزهایی از حیث روش و منابع فکری و فلسفی هستیم. در حالی که مجتهد شبستری برای رسیدن به هدف خود از فلسفه قاره‌ای، هرمنوتیک فلسفی، پدیدارشناسی، رویکردهای زبان‌شناسانه و تاریخی بهره میگیرد، ملکیان بیشتر از فلسفه تحلیلی، فلسفه وجودی و روانشناسی برای تحلیل استفاده مینماید.با توجه به این تفاوت‌ها، مجتهد شبستری در روش تحلیل، به کل‌گرایی تمایل دارد. اما، ملکیان در تحلیل موضوعات فردگراست. یکی از ابعاد مهم ماهیت فردگرایانه تحلیل‌های ملکیان، توجه وی به روانشناسی و وجود فردی است که عملا” باعث غیبت ابعاد اجتماعی، تاریخی و کلان‌نگرانه درتحلیلهای وی میگردد.
روایت شبستری از دین و دینداری، با وجود ماهیت رادیکالش، سرشت درون دینی داشته، پیوند خود را با امرقدسی حفظ کردهاست. اما، رویکرد ملکیان به معنویت کاملا” برون دینی بوده، بیش از آنکه در نسبت با امرقدسی سنجیده شود، در پیوند با روان و تجربه وجودی شخص است. از این رو، ماهیتی سکولار و عام دارد. همین تمایز در برداشت از عقلانیت نیز هویداست. در حالی که شبستری برای کاهش تعارض میان عقلانیت و دینداری سنتی، روایت تفسیری از آن عرضه می‌کند، و عقلانیت ابزاری را بجد نمی‌گیرد، اما، ملکیان بیشتر تحت تاثیر عقلانیت ابزاری و پوزیتیویسم علمی است و بر اهمیت عینیتگرایی معرفتی تاکید ویژه مینهد، که عامل مهمی در شکل گیری تعارض میان پروژه “عقلانیت و معنویت” با دینداری سنتی است.
در نهایت اینکه، اخلاق در اندیشه مجتهد شبستری کمتر مورد توجه و تامل نظری مستقیم قرار دارد و بخش عمده آرای وی که با حوزه اخلاق مرتبط است، محصول چالش های نظری وی با حکمرانی فقهی و شریعت می‌باشد. در مقابل، با توجه به کانونی بودن “فرد” در اندیشه ملکیان، اخلاق از جایگاه کلیدی در اندیشه وی برخوردار است. بیشتر آرای وی در حوزه اخلاق معطوف به اخلاق هنجاری و کاربردی می‌باشد، که متاثر از تفاسیر روانشناسانه وی از وجود فردی و اخلاق فضیلت‌گرایانه سنتی است.
طرح کلی مقاله «در میانه عقلانیت و معنویت»:
- مقدمه
- چارچوب مفهومی
- سنت ها و مناظره های اخلاقی در جهان اسلام
- محمد مجتهد شبستری
- نقد قرائت رسمی از دین
- تعریف قرائت رسمی
- بحران قرائت رسمی
- نتایج و تبعات قرائت رسمی
- قرائت انسانی از دین
- دین و تجربه دینی
- ایمان و آزادی
- انسان متعالی ، سنت و عقلانیت
- قرائت انسانی و استلزامات اخلاقی
- فراخلاق
- اخلاق هنجاری
- نقد قرائت رسمی از دین
- مصطفی ملکیان
- بحران سنت و تجدد
- بنیادگرایی اسلامی و تجدد ستیزی
- ناسازگاری تعبد و عقلانیت
- بحران اخلاق و معنویت
- سنت گرایی مدرن
- تقریر حقیقت و تقلیل مرارت
- عقلانیت و معنویت
- انسان معنوی و عمل اخلاقی
- سنت گرایی مدرن و استلزمات اخلاقی
- فراخلاق
- اخلاق هنجاری
- بحران سنت و تجدد
- نتیجه گیری
اطلاعات کتابشناختی: مقاله «در میانه عقلانیت و معنویت»، مهدی کاظمی زمهریر، منتشره در کتاب حریر سبز (دفتر دوم)، سرویراستار محمد جعفر امیر محلاتی، تهران: نگاه معاصر، ۱۴۰۱.
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.