✔️ روشنفکران دینی و فقه : نقدی بر دیدگاه دکتر فیرحی

?مهدی کاظمی زمهریر

?۱- دکتر فیرحی در مصاحبه اخیر خود با ویژه نامه « صد و دوازدهمین سالگرد انقلاب مشروطه در ایران » منتشره توسط روزنامه فرهیختگان، به نقادی روشنفکران دینی به خاطر بی توجهی به فقه سیاسی پرداخته است. وی در این مصاحبه می گوید: « در دوران دانشجویی و حتی الان، احساس می کنم جریان روشنفکری ما با تکیه بر فلسفه و کلام و غفلت از تاثیر فقه و امکانات فقه در حوزه زندگی سیاسی باعث تاخیر در توسعه سیاسی کشور شده است». ( ص۴۵) با فرض اینکه این نقد ناظر به روشنفکران دینی مسلمان پس از انقلاب است به بررسی آن خواهم پرداخت. انشاء الله در فرصتی دیگر دیدگاه روشنفکران عصر قاجار و پهلوی اول  را در مورد فقه مورد بررسی قرار خواهم داد.

?۲- با نگاهی به کارنامه روشنفکرانی مانند بازرگان، سروش ، شبستری و شاگردان ایشان که پس از انقلاب گفتمان روشنفکری دینی را بسط و ترویج داده اند، می توان گفت نقد  دکتر فیرحی چندان وارد نیست. نه تنها روشنفکران دینی پس از انقلاب از اهمیت تحول فقه و امکانات آن برای زیست دینی غافل نبودند، بلکه بخش مهمی از پروژه ایشان معطوف به فراهم آوردن زبان فنی لازم برای ساخت ” فقه پویا ” یا ” فقه مدرن ” گردیده است. درواقع، بازرگان از اولین سخنگویان اصلاح حوزه و ضرورت بازسازی سنت حوزوی برای پاسخگویی به مسائل و مشکلات عصر جدید است. وی در مقاله ای تحت عنوان « انتظارات مردم از مراجع » در کتاب « بحثی درباره مرجعیت و روحانیت »که در سال ۱۳۴۱، پس از فوت آیت الله بروجردی نگاشته شده است، برداشت نسل جوان و نواندیش دینی را از اسلام و نسبت آن با امور  سیاسی و اجتماعی عیان می سازد. بازرگان در این مقاله ضمن بیان این نکته که مقلدین سنتی در زمانه وی یا در اقلیت هستند و یا « روز بروز از تعداد و اهمیتشان خیلی کاسته می شود» ، خواهان توجه فقه به مسائل معاصر با رعایت عنصر زمان و مکان است. از نظر وی چون هرمساله ای که درباره مصالح دین و دنیای مسلمان مطرح شود خصلت شرعی دارد، خواهان پاسخگویی فقیهان به این مسائل می گردد. ( بازرگان، ۱۳۴۱: ۱۰۴) همچنین، پروژه معرفت شناسانه “قبض و بسط تئوریک شریعت ” دکتر سروش  و رویکرد هرمنوتیکی مجتهد شبستری  در کتاب ” هرمنوتیک کتاب و سنت” با هدف ساخت مجموعه ای از گزاره های کلیدی برای نحوه فهم شریعت و سنت فقهی به شیوه ای روزآمد طرح شده است. همچنین، می توان از ابوالقاسم فنایی و ایده « تقدم اخلاق بر فقه » وی سخن گفت که نه برای گذار از فقه بلکه برای فراهم آوردن چارچوب های اخلاقی لازم برای تاسیس فقه اجتماعی نوین طرح گردیده است.

?۳- با نگاهی به مصاحبه دکتر فیرحی می توان مجموعه ای از گزاره های کلیدی و مفروضاتی را یافت که مصاحبه شونده به سادگی آنها را بکار می گیرد، بدون آنکه به خواننده در مورد پیشینه ورود آنها به زبان دین شناسانه دوران معاصر در ایران توضیحی عرضه نماید. این گزارهها که برای فهم پروژه فکری دکتر فیرحی یعنی ساخت فقه مدرن ضروری هستند بدون رجوع به مباحث کلامی و روش شناسانه روشنفکران دینی پس از انقلاب قابل فهم نیستند. دکتر فیرحی می گوید: « فقه یک دانش است و ممکن است به قدیم و جدید تقسیم شود، پوست بیندازد و سرانجام هم با دنیای جدید خودش را تطبیق دهد و در عین حال برای آن حرف بزند و شرط بگذارد و قالبی که برای مسلمانان مناسب است را پیدا کند.» (ص ۴۴)؛ « فقه هم یک دانش است، یک بار در قالب سنت قرار می گیرد و یک بار ممکن است از این امر خلاص باشد.» (ص ۴۵)؛ « همان طور که در مواجهه با فلسفه سیاسی یونان افلاطون به مذاق شما خوش آمد و ارسطو نه، ممکن است در فقه هم نظریه های فقهی اقتدار گرا به مذاق شما خوش آید و نظریه های فقهی دموکراتیک به مزاق شما خوش نیاید.» (ص ۴۵)؛ « متن هزار و یک امکانات دارد. به متن نگاه می کنید یکی دو تکیه گاهی دارید که از اقتدار صحبت می کند و ده ها چیز دیگر هم دارد که از دموکراسی صحبت می کند. چرا این را ذیل آن ببینیم ولی آن را ذیل این نبینیم؟» (ص ۴۶) ؛ « نص عرفی نمی شود ولی همیشه فهم نص موقت است. خود نص کامل است، اما فهم آن موقت است… تغییر نظریه به معنای تغییر فهم از نص است اما نه اینکه نص تغییر پیدا کند.» ( ص ۴۶)

?۴- نقل قول های بالا بدون رجوع به سنت روشنفکری و امکانات زبانی که برای تفسیر و فهم سنت فراهم آورده است، قابل طرح نیست. در واقع، با تلاش این روشنفکران است که نگاه ایستا به فقه و شریعت، به نگرشی پویا تبدیل گردید و امکان سخن گفتن از فقه سنتی و مدرن، و تاثیر پذیری فقه از زمانه فراهم شد. جدیت روشنفکران درعمومی سازی این انگاره ها، به سطحی از موفقیت رسیده است که مصاحبه شونده امروز به سادگی از آنها برای توضیح پروژه فکری خود و فهم سنت فقهی استفاده می کند، بدون آنکه از بداعت و تعارض آن با روایت سنتی حوزویان از فقه سخن بگوید. گوئی که این برداشت ها روایتی متعارف از فقه و شریعت در میان مسلمانان و فقیهان از گذشته دور بوده است.

?۵- در نهایت در مورد این گزاره و اتهام  دکتر فیرحی به روشنفکران که غفلت از فقه و امکانات آن، باعث عقب افتادن توسعه سیاسی گردید، می بایست یک نکته را از منظر تاریخی طرح نمایم. با رجوع به تجربه تاریخی معاصر می توان مدعی شد که نگرش روشنفکران دینی به فقه و امکانات آن در حکمرانی نه تنها بدبینانه نبود، بلکه ائتلاف روشنفکران دینی با حوزویان در انقلاب ریشه در خوش بینی ایشان به امکان پیوند زبان فقهی با زبان سیاسی مدرن داشت. پس از پیروزی و تثبیت انقلاب به تدریج این خوش بینی به مجادله و بدبینی تبدیل شد؛ اختلاف دولت دوران جنگ با اعضای شورای نگهبان در حوزه های مختلف حکمرانی، نقطه ظهور برجسته آن بود. در واکنش به ظهور این مجادلات است که ضرورت فراتر رفتن از فقه سنتی هم در میان رهبران سیاسی و هم روشنفکران احساس گردید. به نحوی که امام خمینی (ره)، این گفته که « حکومت در چارچوب احکام الهی دارای اختیار است» را  بکلی برخلاف دیدگاه های خود  می دانست  (فوزی، ۱۳۸۴ : ۱۲۷)  و  نتیجه کاربرد فقه سنتی بدون توجه به شرایط زمان و مکان را این می دانست که « تمدن جدید بکلی از بین برود و مردم کوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند». (همان:۱۰۹-۱۱۰)

?۶- روشنفکران دینی به درستی متفطن این مساله شدند که گذار از بحران فوق نیازمند دو چرخش مهم روش شناختی و جهان نگرانه از عالم سنتی است، زیرا که، آنچه فقه سنتی را در تقابل با نیازهای حکمرانی قرار داد نه احکام جزئی آن بلکه رویکرد کلی مندرج در فقه سنتی نسبت به جایگاه انسان در حیات اجتماعی و نقش دولت در زندگی روزمره بود. بنابراین، روشنفکران تلاش کردند، از حیث روشی ایده پویایی معرفت و خصلت بشری معارف سنتی را پیش کشند؛ و از حیث جهان شناختی  بر تمایز عالم جدید از قدیم دست گذاشتند و نیاز عالم مدرن را به فهمی متفاوت از انسان ، جایگاه انسان در اجتماع و نسبت آن با دولت گوشزد کردند. این ایده ها امروز اگرچه به گزاره های نسبتا” متعارف و شایعی تبدیل شده است و مددکار پژوهشگران برای عرضه فهم متمایزی از سنت فقهی می باشد، اما در زمانه طرح آنها، جدل برانگیز و با طرد نظریه پردازان­شان  همراه بوده است.

منابع:

1. ویژه نامه صدو دوازدهمین سالگرد انقلاب مشروطه در ایران، روزنامه فرهیختگان، ۱۴ مرداد، ۱۳۹۷.
2. فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران (۱۳۵۷-۱۳۸۰) (جلد دوم)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، ۱۳۸۴.
3. بازرگان، مهدی ، ” انتظارات مردم از مراجع” در: بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۴۱.