بحث درباره سکولاریسم معمولاً” به دو صورت پیگیری می‌شود: الف) لغوی، ب ) اندیشه‌ای. در مباحث لغوی، شاهد رجوع به لغت‌نامه‌ها و دایره‌المعارف‌ها برای فهم معنای کلمات و مفاهیم هستیم. این واژه بیش از هر چیز با رویکردی زبان‌شناسانه و تاریخی مورد کاوش قرار می‌گیرد: چه زمانی پدیدار شده است؟ از چه ریشه‌ای مشتق شده است؟ چه معانی داشته و دچار چه تحولاتی در طول تاریخ از حیث معنا گردیده است؟ در مباحث اندیشه‌ای نیز سکولاریسم چونان ایده ذهنی است که با رجوع به متون فلسفی و کلاسیک می‌بایست فهمید شود. مجادله اصلی در این رویکرد، مجادله میان روایت‌های مختلف از نظم اجتماعی و سیاسی است: آیا می‌بایست میان نظم سیاسی ـ اجتماعی و عقاید دینی پیوند وجود داشته باشد؟ اگر بله، چرا و اگرنه باز چرا؟ در درون اندیشه دینی هم پرسش به این سؤال ختم می‌شود که آیا اندیشه دینی با سکولاریسم سازگار است یا نه؟ یا اینکه آیا امکان روایتی سازگار با آن وجود دارد یا نه؟ اما، سکولاریسم بیش از آنکه یک واقعیت ذهنی، زبانی یا لغوی باشد، امری عینی است که در پیکره اجتماعی ساخته می‌شود و عینیت‌یابی آن نه تابع تعاریف ما از مفاهیم است و نه تابع روایت‌های ما از سرشت زندگی اجتماعی.

نوشتن ستایش‌آمیز درباره میرزا محمدحسین نائینی (۱۳۱۵-۱۲۳۹) سهل است؛ خیل پژوهشگرانی که از وی ستایش می‌کنند، و درباره نوآوری‌های وی می‌نویسند، به حد کافی حجت و امکان برای نویسندگان فراهم می‌کند، که بی‌هیچ نگرانی درباره وی قلم‌فرسایی کنند. اما، من قصد دارم نوشته خود را با عنوان «بحران بی‌بنیادی» در اثر نائینی یعنی “تنبیه الامه و تنزیه المله” آغاز کنم.

پدیدار داعش، فراسوی خشونت رادیکال و عریانش، آشکار کننده بحران فکری و تصوری دامن گیر در میان جوامع مسلمان درباره حیات اجتماعی دینی است. این بحران فکری و تصوری باعث خلق تنش مستمر در میان اجتماعات مسلمانان یا میان ایشان با سایر جوامع غیرمسلمان با درجات مختلفی شده است؛ نتیجه، این بحران فکری وتصوری، ناتوانی جوامع مسلمان در سازمان دادن به حیات اجتماعی به شیوه ای مسالمت آمیز می باشد. خروج از این بحران نیازمند اندیشیدن به شیوه های زندگی اجتماعی دینی است؛ چنین تفکری، ضروتا از بنیان اجتماعی و جامعه شناسانه برخوردار است.

روشنفکران ایرانی از عصر قاجار تاکنون به شیوه‌های مختلف سعی در بازتنظیم نسبت میان سنت و تجدد داشته‌اند. الگوی پژوهشی پیشنهادی روشنفکران دینی به رهبری فکری سروش و شبستری حامل این دغدغه و شکل مسلط پژوهش درباره این موضوع در پس از انقلاب بوده است، اما در دوره معاصر نقادی‌های متفاوتی از این الگو عرضه شده است که باعث خلق گونه جدیدی از الگوی پژوهشی تحت عنوان “نواندیشی دینی” گردیده است که در تقابل با روشنفکری دینی سعی در هویت‌یابی خود دارد. مقاله اخیر آقای آرش نراقی تحت عنوان “مرجعیت فکر دینی” در استمرار این مناظره فکری اخیر است. اگرچه این دگرسانی خلق شده از مزایایی برای فهم تحولات فکری ایران معاصر برخوردار است، اما تأکید یک سویه بر آن مانع درک پیچیدگی محیط فکری است که روشنفکران دینی و نواندیشان دینی برآمده از آن هستند. در سطور آتی سعی خواهد شد نکاتی را در باب ماهیت این پدیدارهای فکری و بهبود شیوه بازنمایی آن عرضه نمایم.